Żydzi w Bielcach, o miasteczku Bełz.

Jestem niepoprawną fanką starych szlagierów, dlatego „Miasteczko Beltz” nuciłam w życiu nieraz, na długo przed namacalną fascynacją Mołdawią. Na początku nawet nie do końca połączyłam fakty, ale szybko się zorientowałam, podczas pierwszego spaceru po Bielcach, że to dość typowe sztetl, a Żydzi byli tutaj w procencie ogromnym. Jest to historia bardzo długa i nie zupełnie oczywista, bo choć wiele łączy się z historią Żydów polskich, to jednak w wielu aspektach się różnią.Zarówno Żydzi w Mołdawii, jak i Żydzi w Bielcach to temat, bez którego nie da się poznać historii regionu.

Zobacz też: Bielce: atrakcje drugiego miasta Mołdawii

Żydzi w Mołdawii.

Polesie, Wołyń, Podole, Galicja, Mołdawia, to jedne z wielu krain, które od wieków zamieszkiwali Żydzi. W Mołdawii pojawili się bardzo wcześnie, na co wskazują znaleziska archeo – już w okresie rzymskim, na przełomie I i II w. Większa fala przyszła w 1367r., kiedy zostali wygnani z Węgier, chętnie się też osiedlali tu kupcy, z racji drogi handlowej, zwanej wołoską. Najgęściej było w Suczawie i Jassach.

Powstanie Chmielnickiego to kolejna fala migracji przypadająca na lata 1648-1654. Kozacy mordowali i grabili, nie tylko Żydzi znajdowali spokój i nowe życie w północnej i centralnej Besarabii. W 1812r. Mołdawia stała się zachodnimi pieleszami imperium rosyjskiego. Żydzi stanowili wtedy 12 % ludności Mołdawii. Wiedli tu bogate życie kulturalne i społeczne, a także mogli swobodnie prowadzić swoje szkoły.

Na początku XX w. fala ruchów antyżydowskich odcisnęła piętno, szczególnie w Kiszyniowie. W 1918r. mieszkańcy Mołdawii, również Żydzi, stali się obywatelami Wielkiej Rumunii. Ten wątpliwy prestiż przyniósł wiele szkód – o wschodnią prowincję nikt w Bukareszcie się nie troszczył, a bez współpracy z Rosją mieszkańcy ogromnie tracili ekonomicznie.

W 1940r. wkracza Armia Radziecka, w 1941r. faszyści niemieccy i rumuńska chorągiewka ideologiczna. W Naddniestrzu utworzono getto dla Żydów z Rumunii i Mołdawii, ok. 75 tysięcy osób zostało przesiedlonych, z czego mniej niż jedna piąta przeżyła wojnę.

Związek Radziecki dla Żydów oznacza częściowe deportacje, ale też tworzenie wielokulturowej społeczności, w której mogli odgrywać szalenie ważną rolę w życiu codziennym. Po upadku sojuzu Mołdawia szalenie podupadła, mimo, że wszyscy bardzo się starają, to niepodległość chyba jednak nie do końca jej służy. Większość mieszkańców pamiętających tłuste w prace i socjal czasy nie chwali obecnej sytuacji.

Żydzi z Mołdawii zaczęli wyjeżdżać jako pierwsi. Wielu wybrało Izrael, Amerykę lub jakąkolwiek inną destynację, która dawała szansę. Dziś mieszka tu niewielu Żydów, większa gmina znajduje się w Kiszyniowie.

Żydzi w Bielcach.

Bielce są drugim co do wielkości miastem w Mołdawii. Żydzi zaczęli się tu osiedlać w połowie XVIII w., w 1897r. stanowili 56 % populacji miasta. W 19101r. w Bielcach było 14 synagog, działało kolegium dla nauczycieli, 3 szkoły podstawowe, 2 gimnazja, szpital, biblioteki, bank i pomniejsze instytucje. W 1930r. Żydzi w Bielcach stanowili 60%. Zajmowali się przede wszystkim handlem, ale było tu też wielu lekarzy, nauczycieli, muzyków, a także garbarzy, tkaczy dywanów, producentów mydła i innych fascynujących zawodów. Mieszkali wszędzie i byli przedstawicielami każdej warstwy społecznej. W latach 1929 i 1933 Żyd został burmistrzem miasta.

W 1941r. większość miasta zostało zniszczone przez bomby niemieckie i rumuńskie. Mieszkańcy uciekali do pobliskich wiosek, by znaleźć schronienie.

Po wojnie Bielce pozostały żydowskim miastem, w 1970r. żyło ich tu około 15 000. W 1988r. otwarto w mieście żydowski teatr muzyczny. W 2004r. gmina liczyła ok 1000 osób.

Najbardziej znaną na świecie mieszkanką Bielców jest Isa Kremer. Urodzona w Bielcach zrobiła wokalną karierę na świecie i to z jej ust padły rozsławiające słowa piosenki “Mayn shtetele Belz” w musicalu “The song of the Ghetto”. Kompozytorem znanego szlagieru, tłumaczonego na wiele języków świata był Alexander Olshanetsky.

Dziś w Bielcach.

Można odwiedzić synagogę, której namierzenie nie należy do najłatwiejszych topograficznie zadań, ale nam się udało. Trzeba kierować się na Kiszynowioski Most i w tej okolicy pytać ludzi. Dom modlitw nie jest okazały, mieści się w normalnym domu, wyróżnia się gwiazdami Dawida na ogrodzeniu i tabliczką informacyjną. Można wejść, pomodlić się, od poniedziałku do piątku od 9 do 12.

Cmentarz żydowski to zdecydowanie najbardziej spektakularny pomnik wystawiony Żydom w Bielcach, przy ulicy Decebala. Położony na wzgórzu z oszałamiającym widokiem na miasto, tor kajakowy, opuszczone fabryki i falujące wybrzuszenia otaczające Bielce. Nie jest regularnie sprzątany, niektóre nagrobki są zniszczone, ale stan nie jest zły. Są bardzo typowe motywy dekoracyjne na macewach, niektóre w zabawnie prymitywnej formie.

Przy ulicy Puszkina znajduje się Centrum Hebrajskie, i to z kolei jest ogrom informacji konkretnej. W małej sali są wystawione pamiątki, a wielu pokojach siedzą wszystko wiedzące panie, które rzucają nazwiskami, datami i historyjkami. Szalenie warto je poznać.

W centrum znajduje się pomnik Ofiarom Holokaustu (prawie naprzeciwko pięknej żółtej poczty).

Artykuł początkowo ukazał się na blogu Podróżująca Rodzina.

Zobacz też: Mołdawia: waluta, ceny, transport i atrakcje. Czyli wszystko w jednym